Tạo Dựng Văn Hóa Doanh Nghiệp Bền Vững Thông Qua Các Nghi Lễ Truyền Thống: Ứng Dụng Mô Hình Edgar Schein

Trong mọi tổ chức, văn hóa doanh nghiệp không chỉ đơn thuần là những khẩu hiệu bay bổng hay các giá trị được viết trang trọng trên tường. Hơn thế nữa, văn hóa doanh nghiệp được hình thành, nuôi dưỡng và duy trì một cách mạnh mẽ thông qua các hành vi, biểu tượng và đặc biệt là các nghi lễ truyền thống lặp đi lặp lại trong tổ chức. Các nghi lễ doanh nghiệp này – từ lễ chào đón nhân viên mới đầy ấm áp, những buổi họp đầu tuần đầy năng lượng, lễ vinh danh cá nhân xuất sắc trang trọng, cho đến các hoạt động kỷ niệm tập thể đầy ý nghĩa – đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong việc hiện thực hóa một văn hóa trừu tượng thành những hành động cụ thể, hữu hình và có sức ảnh hưởng sâu sắc đến mỗi thành viên.

Để hiểu rõ hơn về mối liên hệ mật thiết giữa các nghi lễ truyền thống và sự hình thành văn hóa doanh nghiệp, chúng ta có thể áp dụng Mô hình ba tầng văn hóa tổ chức của Edgar Schein. Đây là một công cụ lý tưởng để phân tích và phát triển văn hóa tổ chức từ góc nhìn các cấp độ hành vi, biểu tượng cho đến niềm tin nền tảng sâu sắc nhất. Bài viết này sẽ đi sâu phân tích từng tầng trong mô hình của Schein, làm rõ vai trò của các nghi lễ truyền thống như một “tầng bề mặt” nhưng lại có sức mạnh kết nối và định hình các giá trị công bố (tầng trung gian) và thậm chí là các giả định nền tảng (tầng sâu). Đồng thời, chúng ta sẽ minh họa bằng câu chuyện thực tế về Zonson Sports Corporation – một công ty đã thành công trong việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp vững chắc thông qua nghi lễ truyền thống hát bài hát công ty hàng ngày.

1. Bối Cảnh Và Tầm Quan Trọng Của Nghi Lễ Truyền Thống Trong Văn Hóa Doanh Nghiệp

Trong kỷ nguyên của sự thay đổi nhanh chóng và lực lượng lao động đa dạng, việc xây dựng văn hóa doanh nghiệp mạnh mẽ và bền vững là một thách thức lớn đối với mọi tổ chức. Một văn hóa vững chắc không chỉ là yếu tố thu hút và giữ chân nhân tài mà còn là động lực thúc đẩy hiệu suất, sự gắn kết và khả năng thích ứng của doanh nghiệp. Tuy nhiên, văn hóa doanh nghiệp là một khái niệm trừu tượng, khó nắm bắt nếu chỉ dừng lại ở các tuyên bố suông.

Đây chính là lúc các nghi lễ truyền thống phát huy vai trò quan trọng của mình. Nghi lễ là các hoạt động có cấu trúc, được lặp đi lặp lại một cách có chủ đích, mang ý nghĩa biểu tượng và thường liên quan đến các giá trị cốt lõi của tổ chức. Chúng không chỉ là những hành động bề mặt mà còn là phương tiện mạnh mẽ để:

• Hiện thực hóa giá trị: Biến các giá trị trừu tượng thành hành động cụ thể, dễ nhìn thấy và cảm nhận.
• Tạo sự gắn kết và thuộc về: Khi mọi người cùng tham gia vào một nghi lễ, họ cảm thấy mình là một phần của tập thể, củng cố mối quan hệ và tinh thần đồng đội.
• Truyền đạt và củng cố niềm tin: Nghi lễ giúp truyền đạt các chuẩn mực hành vi và niềm tin cốt lõi của tổ chức một cách không lời, sâu sắc hơn mọi bài phát biểu.
• Định hướng hành vi: Các nghi lễ thiết lập các khuôn mẫu hành vi được chấp nhận và khuyến khích trong tổ chức.
• Giảm thiểu sự mơ hồ: Trong môi trường làm việc, nghi lễ cung cấp sự ổn định, dự đoán được, và giảm bớt sự không chắc chắn cho nhân viên.
• Kỷ niệm thành công và học hỏi từ thất bại: Nghi lễ tạo cơ hội để ghi nhận thành tích, ăn mừng và cũng là dịp để suy ngẫm, học hỏi từ những thách thức.

Để hiểu rõ hơn cách các nghi lễ truyền thống định hình văn hóa doanh nghiệp, chúng ta sẽ đi sâu vào Mô hình ba tầng văn hóa tổ chức của Edgar Schein.

| >>> Đọc thêm về bài viết chuyên sâu sau: Trách Nhiệm Xã Hội Doanh Nghiệp: Vượt Xa Lợi Nhuận Bằng Đạo Đức Và Kim Tự Tháp CSR Của Carroll

2. Mô Hình Ba Tầng Văn Hóa Tổ Chức Theo Edgar Schein: Vai Trò Của Nghi Lễ Trong Các Cấp Độ Văn Hóa

Edgar Schein, một trong những nhà lý thuyết hàng đầu về văn hóa tổ chức, đã đề xuất mô hình ba tầng để phân tích văn hóa doanh nghiệp. Mô hình này giúp chúng ta nhìn nhận văn hóa từ những gì có thể quan sát được bên ngoài đến những niềm tin sâu sắc nhất bên trong. Điều quan trọng là, các nghi lễ truyền thống đóng vai trò then chốt trong việc kết nối và thể hiện cả ba tầng này.

1. Artefacts – Tầng Bề Mặt: Nghi Lễ, Biểu Tượng, Hành Vi Có Thể Quan Sát

• Khái niệm: Đây là tầng dễ nhận biết nhất của văn hóa, bao gồm mọi thứ có thể nhìn thấy, nghe thấy hoặc cảm nhận được khi tương tác với một tổ chức. Đây là những biểu hiện hữu hình của văn hóa.
• Thành phần chính:
  • Nghi lễ: Đây là nơi các nghi lễ doanh nghiệp xuất hiện rõ ràng nhất. Bao gồm các sự kiện định kỳ như:
    • Lễ chào đón nhân viên mới: Một buổi định hướng trang trọng, bữa trưa chung, hoặc thậm chí là một “nghi thức” giới thiệu đặc biệt.
    • Lễ vinh danh, khen thưởng, kỷ niệm: Các buổi gala, trao giải thưởng, hoặc chỉ đơn giản là một lời cảm ơn công khai trong buổi họp.
    • Ngày truyền thống, ngày thành lập công ty: Các sự kiện kỷ niệm thường niên với các hoạt động đặc trưng.
  • Biểu tượng: Logo, kiến trúc văn phòng, cách bố trí không gian làm việc (ví dụ: mở hay đóng), đồng phục, huy hiệu.
  • Hành vi: Cách nhân viên giao tiếp với nhau, với khách hàng; ngôn ngữ sử dụng; phong cách làm việc (cạnh tranh hay hợp tác).
  • Khẩu hiệu, câu chuyện, thần thoại: Các câu chuyện về người sáng lập, các thành công hoặc thất bại quan trọng của công ty.
• Vai trò của Nghi lễ: Nghi lễ là “bề mặt hóa” của niềm tin văn hóa. Chúng biến các giá trị và niềm tin trừu tượng thành những hành động cụ thể, lặp đi lặp lại. Khi được thực hiện một cách có chủ đích và nhất quán, nghi lễ tạo nên sự đồng điệu trong hành vi và định hướng cảm xúc tập thể, củng cố ý thức về bản sắc và sự thuộc về. Chúng là “ngôn ngữ cơ thể” của văn hóa doanh nghiệp.

2. Espoused Values – Tầng Trung Gian: Giá Trị Được Công Bố và Truyền Đạt

• Khái niệm: Tầng này bao gồm những gì doanh nghiệp chính thức tuyên bố là quan trọng, là những nguyên tắc, triết lý hoặc mục tiêu mà tổ chức mong muốn mọi thành viên tuân theo. Đây là những giá trị mà công ty muốn thể hiện ra bên ngoài và truyền đạt cho nhân viên.
• Thành phần chính:
  • Các tuyên bố về sứ mệnh, tầm nhìn, giá trị cốt lõi.
  • Các nguyên tắc đạo đức, quy tắc ứng xử.
  • Các mục tiêu chiến lược và ưu tiên của công ty.
• Mối liên hệ với Nghi lễ: “Khách hàng là trung tâm”, “Học hỏi liên tục – Dấn thân đổi mới”, “Tôn trọng sự khác biệt” – những giá trị này dễ trở thành hình thức, những câu nói sáo rỗng nếu không có hành động cụ thể để củng cố. Nghi lễ chính là cầu nối quan trọng. Một giá trị chỉ thực sự trở thành “văn hóa sống” khi nó được củng cố qua các hành động tập thể có tính biểu tượng. Ví dụ, một công ty tuyên bố “Học hỏi liên tục” sẽ tổ chức nghi lễ “chia sẻ tri thức hàng tuần” hoặc “thử thách sáng tạo hàng quý”. Nếu không có nghi lễ này, giá trị sẽ chỉ nằm trên giấy.

3. Basic Assumptions – Tầng Sâu: Niềm Tin và Giả Định Nền Tảng

• Khái niệm: Đây là “phần chìm của tảng băng văn hóa“, là những niềm tin, giả định và nhận thức vô thức, sâu sắc nhất được chia sẻ bởi các thành viên trong tổ chức. Chúng thường không được nói ra nhưng lại là kim chỉ nam cho hành vi và quyết định.
• Thành phần chính:
  • Cách mọi người nhìn nhận bản chất con người (tốt hay xấu, đáng tin cậy hay không).
  • Cách giải quyết vấn đề, xung đột.
  • Mối quan hệ giữa con người với môi trường.
  • Những điều được ngầm hiểu là đúng trong tổ chức, ví dụ:
    • “Mọi người cần được ghi nhận công khai để tạo động lực.”
    • “Người mới cần được chào đón như gia đình thì mới gắn bó và đóng góp.”
    • “Văn hóa không tạo ra bằng bài phát biểu – mà bằng hành vi hàng ngày.”
    • “Chỉ những người làm việc chăm chỉ, vượt trội mới được trọng dụng.”
• Vai trò của Nghi lễ: Chính các nghi lễ văn hóa, được lặp lại và nhất quán theo thời gian, là công cụ mạnh mẽ để chuyển hóa những giả định ngầm này thành hệ quy chiếu tập thể. Ví dụ, một nghi lễ chào đón nhân viên mới chu đáo sẽ củng cố giả định rằng “người mới cần được chào đón như gia đình”. Một nghi lễ vinh danh minh bạch sẽ củng cố niềm tin rằng “nỗ lực và cống hiến sẽ được công nhận”. Bằng cách lặp lại những hành vi biểu tượng này, nghi lễ giúp củng cố và duy trì những niềm tin nền tảng, định hình hành vi và nhận thức của toàn bộ tổ chức mà đôi khi không cần đến lời nói.

Để cập nhật thêm các xu hướng thị trường lao động trong việc giữ chân người giỏi, nâng cao hiệu suất và xây dựng môi trường làm việc lý tưởng, hãy tham gia ngay KHÓA HỌC CHUYÊN SÂU: TẠO SỰ GẮN KẾT ĐỘI NGŨ – NÂNG CAO HIỆU SUẤT NHÂN VIÊN

3. Case Study: Zonson Sports Corporation – Văn Hóa Doanh Nghiệp Thông Qua Nghi Lễ Âm Nhạc

Zonson Sports Corporation, một công ty sản xuất túi golf OEM tại Trung Quốc, đã trở thành một điển hình về cách sử dụng các nghi lễ truyền thống để xây dựng văn hóa doanh nghiệp mạnh mẽ. Trong suốt 16 năm, họ đã duy trì một nghi lễ độc đáo và hiệu quả: hát bài hát công ty mỗi buổi sáng.

Bối cảnh: Là một công ty sản xuất theo OEM (Original Equipment Manufacturer), Zonson Sports Corporation tập trung vào việc sản xuất cho các thương hiệu khác. Mặc dù là một công ty sản xuất, họ nhận ra tầm quan trọng của việc xây dựng một văn hóa nội bộ vững chắc để thúc đẩy tinh thần làm việc, sự gắn kết và chất lượng sản phẩm. Người sáng lập của Zonson hiểu rằng văn hóa không chỉ đến từ các quy tắc mà còn từ cảm xúc và sự đồng điệu.

Cách Zonson Sports Corporation sử dụng bài hát công ty như một nghi lễ hàng ngày để củng cố văn hóa tổ chức: Mỗi buổi sáng, trước khi bắt đầu công việc, toàn bộ nhân viên từ cấp quản lý đến công nhân sản xuất đều tập trung lại và cùng nhau hát bài hát công ty. Một số bài hát được sáng tác bởi chính người sáng lập, truyền tải những thông điệp và giá trị riêng của công ty, trong khi một số khác được chuyển thể từ các bài hát hiện có với lời mới phù hợp.

Mục tiêu của nghi lễ này:

• Giao tiếp giá trị cốt lõi (Espoused Values): Các lời bài hát truyền tải thông điệp rõ ràng về sự đoàn kết, tinh thần làm việc nhóm, cam kết chất lượng sản phẩm, sự cống hiến và tầm nhìn của công ty. Đây là cách hữu hiệu để khắc sâu các giá trị này vào tâm trí mỗi nhân viên.
• Tăng cường tinh thần làm việc (Artefacts & Basic Assumptions): Nghi lễ hát chung hàng ngày giúp nhân viên bắt đầu ngày mới với năng lượng tích cực, sự hứng khởi và một tâm thế sẵn sàng làm việc. Hành động tập thể này tạo ra một “nhiệt độ” cảm xúc chung, giúp mọi người cảm thấy kết nối. Nó củng cố giả định nền tảng rằng “chúng ta là một đội và cùng nhau tạo ra năng lượng tích cực”.
• Tạo sự gắn kết và thuộc về (Basic Assumptions): Hành động cùng nhau hát, cùng nhau ngân nga một giai điệu quen thuộc, tạo ra cảm giác cộng đồng và thuộc về. Điều này tăng cường mối quan hệ giữa các thành viên, phá vỡ rào cản cấp bậc và bộ phận, giúp mọi người cảm thấy thoải mái hơn khi làm việc cùng nhau. Nó củng cố niềm tin ngầm rằng “tổ chức này là một gia đình lớn, nơi mọi người quan tâm và hỗ trợ lẫn nhau”.

Kết quả đạt được (theo nghiên cứu “Shaping Organizational Culture by Using Work Songs as a Ritual”):

• Cải thiện hiệu suất làm việc: Nhân viên cảm thấy có động lực hơn, tinh thần làm việc tốt hơn và do đó, làm việc hiệu quả hơn.
• Giảm tỷ lệ nghỉ việc: Sự gắn kết văn hóa mạnh mẽ và cảm giác thuộc về giúp giữ chân nhân viên lâu dài, giảm chi phí tuyển dụng và đào tạo.
• Tăng cường nhận diện thương hiệu nội bộ: Bài hát đã trở thành một biểu tượng văn hóa đặc trưng của công ty, một dấu ấn riêng mà nhân viên tự hào khi nhắc đến.

Câu chuyện của Zonson Sports Corporation là một minh chứng hùng hồn cho thấy các nghi lễ truyền thống, dù đơn giản như một bài hát, khi được thực hiện nhất quán và có ý nghĩa, có thể tạo ra tác động sâu sắc đến văn hóa doanh nghiệp, chuyển hóa các giá trị trừu tượng thành hành động cụ thể và định hình niềm tin nền tảng của tổ chức.

| >>> Tìm hiểu ngay về Bộ tài liệu Xây dựng khung năng lực Học Viện HR – Tặng 80+ Tài liệu tham khảo

Kết Luận:

Muốn văn hóa doanh nghiệp bền vững – đừng chỉ viết ra, hãy “diễn ra”. Các nghi lễ truyền thống nội bộ – dù lớn hay nhỏ, đơn giản hay phức tạp – chính là chiếc cầu nối mạnh mẽ giữa các giá trị trừu tượng trên giấy tờ và hành vi tập thể trong thực tế. Chúng là những “artefacts” (tầng bề mặt) hữu hình, nhưng lại có sức mạnh chuyển hóa các “espoused values” (giá trị được công bố) thành “basic assumptions” (niềm tin nền tảng) sâu sắc.

Bằng cách áp dụng Mô hình Văn hóa Tổ chức của Edgar Schein, các doanh nghiệp có thể chủ động thiết kế và duy trì các nghi lễ truyền thống mang ý nghĩa. Từ lễ chào đón nhân viên mới, các buổi họp đầu tuần đầy năng lượng, đến lễ vinh danh thành tích, hay thậm chí là một bài hát công ty hàng ngày như Zonson Sports Corporation đã làm. Tất cả những nghi lễ này tạo nên một hệ sinh thái tổ chức nơi mọi người cùng nhìn về một hướng, cảm thấy được thuộc về, được tôn trọng, và tự hào khi là một phần của một điều gì đó lớn hơn bản thân họ. Đây chính là cách để văn hóa doanh nghiệp không chỉ sống – mà sống có hồn, tạo ra sức mạnh nội tại và sự gắn kết bền vững.